سوره حمد عالی ترین جلوه عشق ورزی میان بنده و پروردگار است

به گزارش ایکنا از اصفهان، اولین نشست از سلسله نشست های مجازی بزرگداشت مفسر جلیل القدر، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی(ره) با موضوع «تقریر عاشقی با خدا در حمد با المیزان علامه طباطبایی(ره)»، به همت انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان شب گذشته، 20 آبان ماه برگزار شد.

رضا شکرانی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان در این نشست با اشاره به مقدمه آیت الله جوادی آملی بر ترجمه فارسی المیزان از آیت الله سیدمحمدباقر موسوی همدانی اظهار کرد: ایشان در صفحه 20 این اثر، نکاتی درباره ویژگی های تفسیری علامه طباطبایی(ره) بیان می کند، از جمله اینکه «مرحوم علامه آشنایی کامل با مبادی برهان و شرایط و مقدمات آن داشت و لذا هرگز برای فرضیه علمی ارج برهانی قائل نبود.» در اینجا، مراد از برهان همان است که در منطق آمده و مراد از فرضیه علمی، آن است که از راه تجربه به دست می آید، بر داده هایی آزمایش می شود، درستی آن بر اساس تجربه های موجود تا لحظه حال به اثبات می رسد و چه بسا در تجربه بعدی، درستی آن فرو بریزد.

وی افزود: آیت الله جوادی آملی در ادامه می نویسد: «لذا از استناد به هرگونه فرضیه غیرمبرهن در تفسیر آیه پرهیز می کرد و پیشرفت علوم و صنایع را سند صحت آن فرضیه نمی دانست و همواره خطر احتمال تبدل آن فرضیه را به فرضیه دیگر در نظر داشت و می فرمود ثابت را که قرآن کریم است، نمی توان به متغیر که فرضیه های زودگذر علمی است، تفسیر کرد یا تطبیق داد.» البته علامه در المیزان بعد از مباحث تفسیر قرآن به قرآن، مباحثی علمی را مطرح می کند و می فرماید ممکن است مراد از این آیه، این فرضیه باشد؛ ولی آن را صرفاً در مقام احتمال بیان می کند، نه تفسیر آیه.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با تأکید بر این نکته تصریح کرد: اصولاً در استدلال و به طور خاص در تفسیر قرآن، مقدمات باید یقینی باشد؛ بنابراین می خواهم موضوع بحث خود را در این نشست با الهام از همین نکته پیش ببرم و به دانشجویان تأکید کنم متأسفانه گرفتار گزاره هایی هستیم که مقدمات آن ها چه بسیار دچار تردیدهای جدی است و چندان نمی توان به آن ها اعتماد کرد.

وی ادامه داد: المیزان در مواضع و مناسبت های گوناگون، تفسیری برهانی ـ عرفانی است و یکی از مباحثی که در جای جای این اثر به چشم می خورد، تلاشی است که علامه انجام می دهد تا قرآن را به منزله راهی برای وصول حبی به خدا معرفی کند؛ وصالی که خاستگاه و مبدأ آن خود قرآن و مبتنی بر عشق و محبت به خداوند متعال است. علامه این موضوع را از ابتدای المیزان در سوره حمد به بحث می گذارد و در سوره های گوناگونی از جمله سوره یوسف که واقعاً تفسیر ایشان از این سوره خواندنی است، همین طور سوره های واقعه، حدید، آیات پایانی توبه و فاطر ادامه می دهد. علامه در تفسیر این سوره ها، محبت خداوند به بندگان خود و چگونگی محبت ورزی بندگان به خداوند را تبیین می کند. همان طور که در قرآن و روایات آمده و فراوان شنیده و خوانده ایم، پرستش به سه شکل ممکن است؛ از ترس جهنم یا عذاب های دنیوی و اخروی، از سر طمع و بابت نعمت های دنیوی و اخروی و از سر عشق به خداوند.

شکرانی با طرح این پرسش که اگر از منظر قرآن، عشق به خداوند عالی ترین مطلوب انسان است، چگونه و در قالب چه آیین و مناسکی باید بروز کند، اضافه کرد: علامه طباطبایی در تفسیر سوره حمد تلاش می کند تا این عشق و محبت را ترسیم کند؛ درواقع عالی ترین برنامه اسلام برای بندگی، نماز و نماز نیز مبتنی بر سوره حمد است. بسیاری از اجزای نماز را می توان به جا نیاورد و یا اگر باید به جا آورد، بدلی برای آن وجود دارد. روایاتی که در فضیلت سوره حمد وارد شده، به اندازه یک رساله کامل جای بحث دارد، مانند حدیثی از امام صادق(ع) که می فرماید: «اگر سوره حمد را 70 بار بر مرده خواندید و زنده شد، تعجب نکنید.» طبق بیان قرآنی و روایی نیز سوره حمد دو بار نازل شده است. واقعاً چه چیزی در سوره حمد وجود دارد که هم برای شفا و دواست و هم برای اموات و گرفتاری ها باید خوانده شود و مهم تر از این ها، اسلام یک مسلمان با خواندن حداقل 10 بار سوره حمد در 17 رکعت شبانه روزی اثبات می شود؛ چون نماز در هیچ حالتی از انسان ساقط نمی شود و قوام نماز نیز به سوره حمد است.

وی تصریح کرد: از نگاه قرآن، عالی ترین درجه بندگی، عبادت از سر عشق، عالی ترین تجلی عبادت انسان مسلمان و در تراز قرآن، نماز و قوام نماز به سوره حمد است؛ بنابراین چگونه امکان پذیر است که انسانی قصد تقرب به سوی خدا را داشته باشد؛ ولی در برنامه ای که اسلام به او ارائه داده، این عالی ترین کلاس بیان و مطرح نشده باشد؟

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه تفسیر سوره حمد در المیزان، 50 محور بحث را دربرمی گیرد، ادامه داد: در آیات قرآن هر موضوعی که گزاره ای به خود اختصاص دهد، من نام آن را محور بحث می گذارم. علامه طباطبایی در توضیح چیستی صراط مستقیم در آیه «اهْدنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» بیان می کند که با توجه به آیه بعدی، ظاهراً سه راه وجود دارد؛ راه مستقیم برای کسانی که به آن ها نعمت داده شده، راه کسانی که بر آن ها غضب شده و راه کسانی که گمراه اند. ایشان معتقد است با توجه به اینکه خداوند در آیات متعددی عبادت خالصانه از انسان خواسته، عبادت از ترس عذاب جهنم یا به امید برخورداری از نعمت های بهشتی و دنیوی، پرستش خالصانه و برای خود خدا نیست. عبادت وقتی معنای حقیقی دارد که عبد عابد در عبادت خود خلوص داشته باشد و عبادت وقتی تمام و کمال می شود که به جز خدا، به کسی دیگر مشغول نباشد، حتی نه به امید بهشتی و نه ترس از دوزخی.

وی افزود: علامه در ادامه بحث خود به نوعی تقسیم ثلاثی یا سه گانه در سوره های واقعه، فاطر، توبه و حمد می پردازد و آن ها را متناظر با یکدیگر می داند؛ برای مثال «مَغْضُوب عَلَیْهِمْ» سوره حمد همان «أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ» سوره واقعه، «ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ» سوره فاطر و «وَفِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدیدٌ» سوره حدید است. طبق نظر علامه، مغفرت در آیه 20 سوره حدید شامل کسانی می شود که خداوند را از سر طمع یا ترس عبادت کرده اند؛ درواقع چون از یک طرف حق عبادت را به جا نیاورده اند، ولی از طرف دیگر به وعده نسیه خدا ایمان آورده اند، به همین میزان خداوند آن ها را می پذیرد. چرا فردی که خدا را از سر ترس یا طمع عبادت می کند، ضاله است؟ وقتی در برابر انسان کالایی خوب تر، خوب و بد قرار دارد و او به بهای آن ها پی برده، باید بسیار کج سلیقه باشد که کالای بهتر را انتخاب نکند، به خصوص اینکه تمام کمالات و زیبایی های بهشت جلوه ای از جلوات ذات اقدس الهی است.

شکرانی تأکید کرد: سوره حمد به مثابه عالی ترین برنامه خداوند برای دستیابی انسان به بالاترین مقامات، هر حرف و واژه و محورش، سخنان عاشقانه و دلبرانه دارد؛ ولی فرصت این نشست این اجازه را نمی داد که از ابتدای سوره آغاز کنیم تا به این قسمت برسیم و آنچه بیان شد، درواقع جان کلام علامه در تفسیر سوره حمد بود.

محبوبه فرهنگ

انتهای پیام